Θρησκεία και πανδημία στην ελληνική κοινωνία

Μέσα στην πανδημία του κορωνοϊού και με θέμα τη διαχείριση του θέματος από την ελληνική Εκκλησία, κυκλοφόρησε το βιβλίο του Αλέξανδρου Σακελλαρίου. Μας ενδιαφέρει εδώ ιδιαιτέρως για τη σύνδεση του λόγου της Εκκλησίας με τις θεωρίες συνωμοσίας, τις οποίες μοιράζεται με ένα κοινό ακροδεξιό και μισαλλόδοξο. Ακριβώς επειδή επαγρυπνούμε σε σχέση με την εξάπλωση του ακροδεξιού φαινομένου, μας απασχολεί να μελετάμε κάθε του έκφανση – και στην Ελλάδα οι σχέσεις του με την Εκκλησία είναι συχνά πρόδηλες.

Στο κείμενο που ακολουθεί, ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου παρουσιάζει τις σκέψεις του για την Εκκλησία και την πανδημία, με αφορμή το βιβλίο του, το οποίο περιλαμβάνεται και στη βιβλιογραφία μας.

Είναι ενδεχομένως ιδιαίτερα δύσκολο να βρει κανείς τις κατάλληλες λέξεις προκειμένου να περιγράψει μια απρόβλεπτη χρονιά, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το 2020 καταγράφηκε στην ανθρώπινη ιστορία λόγω της εμφάνισης ενός ιού, ο οποίος κυριάρχησε και επηρέασε τις ζωές των ανθρώπων όλου του πλανήτη.Ποια σχέση, όμως, μπορεί να έχει η πανδημία του κορωνοϊού με τη θρησκεία και ειδικότερα με την Ορθοδοξία; Γιατί και υπό ποιο πρίσμα να αποτολμήσει να ασχοληθεί κανείς με το θέμα της σχέσης της θρησκείας και του κορωνοϊού; Τρία, αλληλοσυνδεόμενα μεταξύ τους ήταν τα κίνητρα συγγραφής του παρόντος βιβλίου. Το πρώτο σχετίζεται με τη δημόσια συζήτηση για τον ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά την πανδημία, κυρίως τις αντιστάσεις και τις αντιδράσεις της στους περιορισμούς που επιβλήθηκαν από την κυβέρνηση ως προς τη λειτουργία των ναών, τη διεξαγωγή τελετών και μυστηρίων ή ειδικότερα τη θεία κοινωνία. Το δεύτερο σχετίζεται με την προσπάθεια σύνδεσης της πανδημίας με ευρύτερα ζητήματα, τα οποία αφορούν τόσο στις σχέσεις πολιτικής και θρησκείας και κράτους και Εκκλησίας όσο και θρησκείας και κοινωνίας γενικότερα. Το τρίτο και τελευταίο κίνητρο είναι η καταγεγραμμένη απουσία κοινωνιολογικών κειμένων, ερευνών και δοκιμίων, στο πεδίο της κοινωνιολογίας της θρησκείας, για το θέμα αυτό, πεδίο μάλλον στο περιθώριο του ελληνικού ακαδημαϊκού χώρου πλην εξαιρέσεων.

Το βιβλίο δομείται επί τριών βασικών αξόνων: των σχέσεων εξουσίας, του ζητήματος της εκκοσμίκευσης και του θρησκευτικού λαϊκισμού. Αγγίζει, δηλαδή, κυρίως ζητήματα εξουσίας και ιδεολογίας. Τα περιεχόμενα του βιβλίου δομούνται γύρω από επτά σύντομες ενότητες. Οι δύο πρώτες είναι εισαγωγικές και θέτουν το ευρύτερο πλαίσιο, ενώ προφανώς αποτελούν και το υπόβαθρο των όσων ακολουθούν, συμπεριλαμβανομένων και των απαραίτητων αποσαφηνίσεων διαφόρων όρων των οποίων γίνεται χρήση, όπως θρησκεία, εκκλησία και εκκοσμίκευση. Εν συνεχεία ακολουθεί μια ενότητα που πραγματεύεται το ζήτημα της σχέσης της πανδημίας με τη θρησκεία και την απόπειρα εξήγησής της και ακολουθούν οι ενότητες οι οποίες πραγματεύονται θέματα, όπως οι σχέσεις επιστήμης και θρησκείας, οι σχέσεις πολιτικής και θρησκείας και οι σχέσεις εξουσίας, το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας κατά την περίοδο της πανδημίας και το θέμα του θρησκευτικού λαϊκισμού και των θεωριών συνωμοσίας.

Η τελευταία αποτελεί μια ιδιαίτερη πτυχή του θέματος. Η συζήτηση για τον θρησκευτικό λαϊκισμό στην Ελλάδα εντάθηκε με την εκλογή στον αρχιεπισκοπικό θρόνο του Χριστόδουλου Παρασκευαΐδη, το 1998, και κυρίως κατά την περίοδο της έντασης μεταξύ κράτους και Εκκλησίας για το θέμα του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και στην περίπτωση του «Μακεδονικού ζητήματος». Δύο βασικά χαρακτηριστικά του θρησκευτικού λαϊκισμού είναι η συχνή αναφορά στον Λαό, τον οποίον υποτίθεται ότι προστατεύει και εκφράζει η Εκκλησία, και το ανταγωνιστικό δίπολο «εμείς» και κάποιοι άλλοι που μας εχθρεύονται. Και τα δύο ήταν κατά περιπτώσεις εμφανή στην περίοδο της πανδημίας και των περιοριστικών μέτρων και διατυπώθηκαν τόσο από κληρικούς όσο και από λαϊκούς θεολόγους. Ο λαός με λ κεφαλαίο αναφέρθηκε πολύ συχνά στις επιστολές που στάλθηκαν είτε από τον Αρχιεπίσκοπο είτε από Μητροπολίτες στον Πρωθυπουργό και σε Υπουργούς, αλλά και στις ανακοινώσεις της Ιεράς Συνόδου από την έναρξη της πανδημίας. Η Εκκλησία με αυτόν τον τρόπο εμφανιζόταν ως ο αυθεντικός εκπρόσωπος της θέλησης του πιστού και «φιλόχριστου Λαού». Ταυτόχρονα, κάποιοι «κακοί», συνήθως αριστερών πολιτικών φρονημάτων, προοδευτικοί, κοσμικοί, είναι εκείνοι που στρέφονται κατά της «καλής» Εκκλησίας και του πιστού λαού, με προσβολές, διαβολές και βλασφημίες και η Εκκλησία οφείλει να προστατευθεί η ίδια και να προστατεύσει και τον λαό της.

Μια ιδιαίτερη μορφή αυτού του είδους θρησκευτικού λαϊκισμού είναι ο συνδυασμός του με ποικίλες συνωμοσιολογικές απόψεις, οι οποίες αναδύονται και ευδοκιμούν σε περιόδους κρίσεων κάθε είδους, όπως έχει καταγραφεί ιστορικά. Κατά την πανδημία πανώλης τον Μεσαίωνα το 1348, για παράδειγμα, ο λαός ψιθύριζε ότι οι Εβραίοι διέδωσαν την πανούκλα που είναι καρπός, όπως κυκλοφορούσε, μιας τερατώδους συνωμοσίας η οποία υποτίθεται ότι γεννήθηκε στο Τολέδο και αποσκοπούσε στην εξολόθρευση των Χριστιανών.  Στη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού συνωμοσιολογικές απόψεις υιοθετήθηκαν και αναπαράχθηκαν είτε από Μητροπολίτες, είτε από θεολόγους, είτε από πιστούς σε επιστολές τους προς την Εκκλησία και τους ιερείς ζητώντας αντίσταση στην απόφαση της κυβέρνησης για κλείσιμο των εκκλησιών. Συνήθως, περιλαμβάνουν τους συνήθεις «υπόπτους», δηλαδή κάποια αόρατη διακυβέρνηση, κατόχους πλούτου, όπως η οικογένεια Ρότσιλντ και ο Μπιλ Γκέιτς ή ο απαραίτητος σε αυτές τις περιπτώσεις Χένρι Κίσινγκερ, ακόμα και στοχαστές, όπως ο Νόαμ Τσόμσκι, σε ένα συνονθύλευμα που δεν έχει καμία συνοχή και καμία αιτιακή σύνδεση, αλλά αποτελεί παράθεση δηλώσεων και ορισμένων γεγονότων, βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των θεωριών συνωμοσίας. Από αυτήν την αναπαραγωγή θεωριών συνωμοσίας δεν θα μπορούσε να λείπει και η παγκοσμιοποίηση με τις σκοτεινές δυνάμεις της και τον διάβολο με το χάραγμα του αριθμού του θηρίου της Αποκάλυψης, έτσι ώστε οι εν λόγω απόψεις να ενδύονται και με τον κατάλληλο θεολογικό μανδύα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όντως μπορούν να στηρίζονται στην Ορθόδοξη θεολογία καθώς είναι βέβαιο ότι πολλοί θεολόγοι θα αντιδρούσαν σε αυτού του είδους την επιχειρηματολογία. Τα υποτιθέμενα δε επιχειρήματα συνοδεύονται πάντα από την κατακλείδα ότι κανείς μέχρι τώρα δεν τα έχει διαψεύσει ή αναιρέσει.

Σύμφωνα με τον Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ, οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να κατηγοριοποιηθούν στις παρακάτω ομάδες ταξινομημένες από τη λιγότερο στην περισσότερο επεξεργασμένη και μπορούν να σημαίνουν τα εξής: 1) τον φόβο για μια φανταστική σκευωρία ή πραγματικές ανησυχίες για σκευωρίες που δεν υπάρχουν, αλλά που οι άνθρωποι τις πιστεύουν. Η «θεωρία» περιορίζεται εδώ στην έκφραση του φόβου. Δίνω όμως μορφή σε ό,τι προκαλεί τον φόβο σημαίνει ότι τον πολεμώ. Παρ’ όλα αυτά, ο φόβος μεγαλώνει. Για να καταλάβουμε την παράδοξη αυτή διαδικασία, πρέπει να αντιστρέφουμε την τάξη των αιτίων την οποία βεβαιώνουν αυθόρμητα όσοι δηλώνουν ότι πιστεύουν σε συνωμοσίες. Η αλήθεια είναι ότι φοβούνται και, για να ξεφύγουν από τον φόβο, επινοούν σκευωρίες οι οποίες εκφράζουν, επιβεβαιώνουν και τροφοδοτούν τους φόβους τους, 2) την ιδέα ή υπόθεση περί σκευωρίας: όταν βρισκόμαστε μπροστά σε ιστορικά γεγονότα, που τα θεωρούμε αδιαφανή ή παράλογα, υποθέτουμε ότι θα μπορούσαν να εξηγηθούν με μία ή περισσότερες σκευωρίες, και συνεπώς στο πλαίσιο των ανθρώπινων προθέσεων και πράξεων, 3) την ιδεολογία της σκευωρίας που θεμελιώνεται στην πεποίθηση ότι οι κοινωνικές διαδικασίες, αυτές που θεωρείται ότι γεννούν τη δυστυχία στον κόσμο ή τις συμφορές της ανθρωπότητας, εξηγούνται οπωσδήποτε στο πλαίσιο της χειραγώγησής τους από μυστικές ομάδες, οι οποίες δρουν εν κρυπτώ και κακοπροαίρετα, εφαρμόζοντας κακόβουλα σχέδια και προγράμματα, 4) τον μύθο της σκευωρίας ή τη συνωμοσιολογική μυθολογία που χτίζεται γύρω από τη θέση ότι οι σκευωρίες έφτιαχναν, φτιάχνουν και θα φτιάχνουν την Ιστορία, ότι συνιστούν, δηλαδή, το κλειδί της Ιστορίας συνολικά.  Προφανώς οι κατηγορίες της παραπάνω ταξινόμησης δεν είναι αλληλοαποκλειόμενες και στην περίπτωση του κορωνοϊού οι διατυπωμένες προτάσεις που έχουν κυκλοφορήσει δημόσια συνδυάζουν στοιχεία από τις τρεις πρώτες τουλάχιστον, δηλαδή πρόκειται για έναν συνδυασμό φόβου (π.χ. θα χάσουμε την πίστη μας, θα εξαφανιστεί η θρησκεία μας), ενώπιον έκτακτων και θεωρούμενων ιστορικών, αλλά και αδιαφανών γεγονότων, τα οποία εξηγούνται μέσω μιας σκευωρίας (π.χ. ο ιός κατασκευάστηκε σε εργαστήρια), την οποία εξυφαίνει κάποια μυστική ομάδα με κάποιο απώτερο σκοπό ή σκοπούς (π.χ. επιβολή παγκόσμιας δικτατορίας ή μείωση πληθυσμού της Γης ή ακόμα και εξαφάνιση της Ορθοδοξίας).

Εν κατακλείδι, αν και αρκούντως κριτικό και αιχμηρό, το παρόν βιβλίο δεν έχει στόχο να «πολεμήσει» την Εκκλησία και πολύ περισσότερο να στραφεί ενάντια στους πιστούς και τη θρησκεία ως κοινωνικό φαινόμενο. Η θρησκεία και η Εκκλησία αποτελούν μέρος της δημόσιας σφαίρας και ο διάλογος για τον ρόλο που διαδραμάτισαν κατά την πανδημία είναι επιβεβλημένος, ιδίως σε μια κοινωνία, όπως η ελληνική, που δεν δέχτηκε τη θετική επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού και στην οποία, αρκετά συχνά, η επιστήμη αντιμετωπίζεται ως θεραπαινίδα της θρησκείας.