Λάμπρος Μπαλτσιώτης
Επίκουρος καθηγητής Ιστορίας των Μειονοτήτων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Ποιοι είναι;
Στο σύντομο αυτό σημείωμα αναφερόμαστε σε όλες τις ομάδες, πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, που οι άλλοι αποκαλούν συνήθως Γύφτους ή Τσιγγάνους, ασχέτως με το πώς οι ίδιες αυτοπροσδιορίζονται. Το ελληνικό παράδειγμα, που δεν διαφέρει από τα υπόλοιπα Βαλκάνια (και την Τουρκία), περιλαμβάνει ομάδες εξαιρετικά ανομοιογενείς, κάποιες από τις οποίες δεν είναι πλέον ορατές ως Γύφτοι.
Ένας πληθυσμός που «έγινε σαν εμάς»
Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι οι περισσότεροι Γύφτοι στην Ελλάδα έχουν «αλλάξει», κάποιοι δε σε τέτοιο βαθμό που έχουν απωλέσει την οποιαδήποτε ορατότητά τους. Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες στο δημόσιο λόγο αντιλήψεις, οι πολύ διαφορετικές ομάδες Γύφτων, όπως κάθε ομάδα, αλλάζουν και αποβάλλουν χαρακτηριστικά που θεωρούνται συνυφασμένα με αυτές, ενώ παράλληλα υιοθετούν νέα που θεωρούνται ξένα με αυτές. Την ίδια στιγμή, με έναν σοκαριστικό, άλλα γνωστό στην επιστήμη τρόπο, η κυρίαρχη αντίληψη «ξεχνά» τις ομοιότητες που είχε ή έχει ακόμη σε πρακτικές του υλικού της βίου: οι προγραμματισμένοι από τα σόγια γάμοι, το σεντόνι της παρθενίας, ο γάμος ως «εμπορική» συναλλαγή, το κλείσιμο δρόμων για το γλέντι του γάμου αντιμετωπίζονται ως καταδικαστέες πρακτικές αποκλειστικά των Γύφτων, ενώ κάποιες μέχρι πρόσφατα, άλλες παλαιότερα, αφορούσαν σημαντικά τμήματα του ελληνικού πληθυσμού. Μάλιστα, όσοι έχουν ασχοληθεί με τις κοινότητες, βρίσκονται μπροστά σε μεγάλες αλλαγές που έχουν συντελεστεί σε αυτές, ακόμη και σε όσες στερεοτυπικά αντιλαμβανόμαστε ως γύφτικες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι την τελευταία εικοσαετία η συμμετοχή των λιγότερο ενταγμένων ομάδων Ρομά στην εκπαιδευτική διαδικασία ολοένα και αυξάνεται. Αν και η Ελλάδα υπολείπεται πολύ ακόμη και από άλλες βαλκανικές χώρες, είναι εντυπωσιακό ότι την περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης η συμμετοχή δεν κύλησε προς τα κάτω.
Το πρόσφατο παρελθόν
Πριν όμως φτάσουμε στο σήμερα, νομίζω ότι είναι σκόπιμο να κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή. Μέχρι το σχετικά πρόσφατο παρελθόν υπήρχαν –όχι μόνο στην περιοχή μας– αρκετές ομάδες που μετακινούνταν και λειτουργούσαν με την όποια επαγγελματική τους εξειδίκευση «βοηθητικά» σε αγροτικές, κτηνοτροφικές και αστικές κοινότητες. Αυτές ονομάζονται peripatetic groups/communities, κάποιες εξ αυτών είχαν ένα μόνιμο οικισμό αφετηρίας, άλλες όχι. Η πιο γνωστή τέτοια κοινότητα μη Γύφτων στη σημερινή Ελλάδα εντοπιζόταν στα Κράβαρα της Αιτωλοακαρνανίας, η οποία μεταξύ άλλων εξασκούσε επαγγελματικά και την επαιτεία. Oι μετακινήσεις των ομάδων αυτών γίνονταν βάσει ενός εξαιρετικού σχεδιασμού, όπως για παράδειγμα έχει αποδείξει ο Ion Duminica για την περίπτωση των Ρομά της σημερινής Μολδαβίας.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία
Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο για την περιοχή μας σχετίζεται με αφορά στο ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, τουλάχιστον τον 19ο αιώνα, σε αντίθεση με άλλες αυτοκρατορίες, ελάχιστα ρύθμιζε τη διαβίωση και την εγκατάσταση των ομάδων που αναφέρονταν ως kıpti/çingene. Επέτρεπε δηλαδή τον συγχρωτισμό τους με άλλες ομάδες, μη υιοθετώντας τις κεντροευρωπαϊκές παραδόσεις ρυθμίσεων και αποκλεισμού που πήγαιναν αιώνες πίσω. Αν κοιτάξει κανείς τα οθωμανικά κατάστιχα, θα διαπιστώσει ότι ήδη από τον 16ο αιώνα οι κατά ενορίες/μαχαλάδες συγκεντρώσεις ορθόδοξων Τσιγγάνων οδήγησαν στη σταδιακή ενσωμάτωσή τους στις ρωμέικες κοινότητες και την «εξαφάνισή» τους.
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους
Την ίδια πολιτική απουσίας ρυθμίσεων ακολούθησε και το ελληνικό κράτος. Κάποιοι που είχαν ήδη μόνιμη εγκατάσταση σε αγροτικές κοινότητες ή σε κωμοπόλεις και πόλεις αρχίζουν να χάνουν την ορατότητά τους ως Γύφτοι. Οι από παλιά εδραίες εγκαταστάσεις των Γύφτων στα όρια του πρώτου ελληνικού κράτους εμφανίζονται στις αρχές του 20ού αιώνα «εξηλληνισμένοι ήδη τελείως», τουλάχιστον στην επαρχία Καλαβρύτων, όπως αναφέρεται στην Καλαβρυτινή Επετηρίδα του 1906. Αυτή τη διαδικασία θα περιγράψει άλλωστε ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης για το Καρπενήσι μια δεκαετία αργότερα. Αλλά και στα όρια του ελληνικού κράτους μετά το 1912/1913 η ίδια διαδικασία θα επαναληφθεί στο Μεσοπόλεμο. Κοινότητες στην Ήπειρο, από εδραίους αλβανόφωνους αγρότες Γύφτους μέχρι σιδεράδες στο Ζαγόρι, αλλά ιδίως στη Μακεδονία, θα καταστούν σταδιακά αόρατοι ως κάτι ιδιαίτερο και διαφορετικό.
Οι τελευταίες δεκαετίες
Σε κάποιες περιπτώσεις αυτή η διαδικασία ολοκληρώθηκε μέσα στη δεκαετία του 1980 ή και αργότερα. Ακόμη και όταν κάποιοι είναι σήμερα ορατοί ως Γύφτοι, όπως σε κάποια χωριά των Σερρών, όχι μόνο δεν παρατηρείται κάποια κοινωνική-οικονομική διαφοροποίηση, αλλά η διάκριση αυτή έχει εξομοιωθεί με άλλες εθνοτοπικές κατηγοριοποιήσεις, όπως Μικρασιάτης, Πόντιος, ντόπιος, Βλάχος κ.λπ., χωρίς αρνητικές συνδηλώσεις. Ακόμη περισσότερο, σήμερα η οποιαδήποτε αναφορά ως Γύφτων –έστω πρώην– για πολλούς κατοίκους του Σλα-μαχαλά στη Λαμία είναι τοπικά «λογοκριμένη» και κρίνεται απαράδεκτη και ψευδής. Τα παραπάνω μας δείχνουν ότι ένα μεγάλο τμήμα των ετεροπροσδιοριζόμενων ως Γύφτων έχει ήδη ολοκληρώσει μια ενταξιακή και αφομοιωτική διαδικασία που ξεκινά αρκετά νωρίς.
Για πολλές από τις μετακινούμενες ομάδες, η εδραιοποίησή τους ξεκινά τη δεκαετία του 1950 και ολοκληρώνεται τη δεκαετία του 1990. Σήμερα, με δυσκολία θα μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς μικρές μετακινούμενες κοινότητες. Κάποιες ομάδες, εξαιρετικά περιθωριοποιημένες και σήμερα, είναι που προσλαμβάνονται ως «μη εντάξιμοι». Βέβαια την ίδια στιγμή αποσιωπάται το γεγονός ότι άλλες ομάδες παρά το ότι ήρθαν το 1922 στην Ελλάδα ως πρόσφυγες από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρά το ότι το ελληνικό κράτος δεν τους ενέταξε στους ανταλλάξιμους και τους άφησε χωρίς ιδιοκτησία και χωρίς ιθαγένεια για πολλές δεκαετίες, παρουσιάζονται ως καλά παραδείγματα ένταξης: Αγία Βαρβάρα, Κάτω Αχαγιά, συνοικία Παπακαυκά Αμαλιάδας, για να αναφέρω εμβληματικές περιπτώσεις. Ίσως εδώ πρέπει να γίνει μια αναφορά στο ότι οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας περί μαζικής απόδοσης ιθαγένειας στους έλληνες Ρομά το 1978-1979 –όπως και αυτές που είχαν προηγηθεί το 1955 και 1968–, όσο και απόκτησης ιδιοκτησίας την ίδια περίοδο, αποτέλεσαν σημαντικό εργαλείο ένταξης πολλών κοινοτήτων.
Αντί συμπεράσματος
Το ζήτημα της ένταξης των περιθωριοποιημένων ομάδων Ρομά δεν είναι απλό και αυτή δεν πραγματοποιείται σε διάστημα λίγων ετών. Το πρώτο βήμα είναι να ανιχνεύσουμε τα διαφορετικά προβλήματα που έχει κάθε ομάδα και να μην γενικεύουμε κάτω από την ομπρέλα «Ρομά». Το δεύτερο είναι να μην ωραιοποιούμε ή να μην αποκρύπτουμε το τι συμβαίνει. Για παράδειγμα, τα προβλήματα γενικής παραβατικότητας κάποιων ομάδων Ρομά, αλλά και ειδικά της κλοπής ως μέσου απόκτησης εισοδήματος, δεν θα πρέπει να υποτιμούνται ούτε να καθαγιάζονται ως οφειλόμενα στην απόλυτη εξαθλίωση. Τόσο η έντασή τους, όσο και το ότι δεν ασκούνται μόνο από τους απόλυτα εξαθλιωμένους είναι ορατό από τους σύνοικους πληθυσμούς, αλλά και γνωστό σε όσους ασχολούνται επιστημονικά με τα ζητήματα αυτά. Η υποτίμηση ή η δικαιολόγησή τους βοηθούν στην αναπαραγωγή του μισαλλόδοξου και ρατσιστικού λόγου. Σε περιόδους πολύ διαφορετικές από τον 19ο και τον 20ό αιώνα, χρειάζονται πολιτικές μακρόπνοες, ριζοσπαστικές –όπως αυτές του 1978-197–, αλλά και με μηχανισμούς ελέγχου των παρεμβάσεων και των αποτελεσμάτων τους. Άλλες από αυτές χρειάζονται ισχυρή χρηματοδότηση, άλλες όχι. Όλες όμως θα πρέπει να είναι καλά σχεδιασμένες και με επαρκή συντονισμό και έλεγχο. Όλοι αναγνωρίζουν ότι αυτά τα στοιχεία έλειπαν την τελευταία εικοσαετία. Πόσο δύσκολο είναι ένα κράτος με υψηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ όπως η Ελλάδα να εντάξει έναν πληθυσμό ελλήνων πολιτών που δεν φτάνει τις 100.000; Πάντως όχι υιοθετώντας το ψευδές αξίωμα «αυτοί δεν αλλάζουν».
Κοινοποίηση:
