Συζήτηση: “Κερδοσκόποι του φόβου; Δεξιός λαϊκισμός και η κρίση του COVID-19 στην Ελλάδα”

Οι επιδράσεις της πανδημίας και του τρόπου διαχείρισής της στην Ελλάδα και την Ευρώπη, σε μια σειρά από τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, με αιχμή την Ακροδεξιά, βρέθηκαν στο επίκεντρο της διαδικτυακής συζήτησης που διοργάνωσε το Ίδρυμα Friedrich Ebert Αθήνας (FES), την Πέμπτη 22 Απριλίου 2021. Ο τίτλος της «Κερδοσκόποι του φόβου; Δεξιός λαϊκισμός και η κρίση του COVID-19 στην Ελλάδα» αντλήθηκε από την ομώνυμη μελέτη που δημοσίευσε πρόσφατα το Ίδρυμα. Τα βασικά σημεία της μελέτης ανέδειξε κατά την τοποθέτησή του ο διευθυντής του Σημείου, Κωστής Παπαϊωάννου, ο οποίος είχε και την ευθύνη της συγγραφής της. Στη συζήτηση που συντόνισε η Φωτεινή Κοκκινάκη (δημοσιογράφος, υπεύθυνη Επικοινωνίας Human Rights 360) συμμετείχαν επίσης η Βασιλική Γεωργιάδου (καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο) και ο Νίκος Σμυρναίος (αναπληρωτής καθηγητής, Πανεπιστήμιο Τουλούζης), ενώ χαιρετισμό απηύθυνε η επιστημονική συνεργάτις του FES, Monica Berg.

Ανάμεσα στα θέματα που αναπτύχθηκαν συγκαταλέγονται:

• ο χώρος που δίνουν η πανδημία και ο τρόπος διαχείρισή της από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις στην ανάπτυξη λαϊκιστικού και ακροδεξιού λόγου,
• πώς αντέδρασε η Ακροδεξιά και πώς οι λοιπές δυνάμεις (κεντρώες και αριστερές) ενώπιον της νέας αυτής κατάστασης;
• το εκ πρώτης όψης παράδοξο της υιοθέτησης «θεσμικής θεματολογίας», ενός λόγου δηλαδή υπέρ δικαιωμάτων και ελευθεριών, από τις δυνάμεις της Ακροδεξιάς στην Ελλάδα και την Ευρώπη,
• τα συστημικά μέσα ενημέρωσης, τα κοινωνικά δίκτυα και η παραπληροφόρηση: γιατί οι ειδικοί μελετητές αποφεύγουν τον όρο fake news;
• τι θα γίνει και τι πρέπει να γίνει από εδώ και πέρα.

Ένας ζωντανός διάλογος, με διαφορετικές, σε κάποια θέματα, σταθμίσεις και επιμέρους εκτιμήσεις από τους ομιλητές, που έδωσε έτσι τροφή για σκέψη και αξίζει να τον παρακολουθήσετε ολόκληρο.

Παρακάτω σταχυολογούμε μερικές από τις πολλές χρήσιμες επισημάνσεις των ομιλητών:

Κωστής Παπαϊωάννου

Πώς «καβάλησε» τον αντισυστημικό λόγο στο θέμα η Ακροδεξιά;

«Είχε γρήγορα αντανακλαστικά απέναντι στις κυβερνήσεις, πολλές από τις οποίες είδαν την πανδημία ως ευκαιρία. Συντονίστηκε γρήγορα και σε μεγάλο βαθμό αποτελεσματικά, μιλώντας για τις περιστολές στη λειτουργία του κράτους δικαίου, όπως είναι ο περιορισμός του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, η περιστολή οικονομικών ελευθεριών, η κυριαρχία της εκτελεστικής εξουσίας και ο παραμερισμός των κοινοβουλευτικών διαδικασιών. Διατυπώθηκε από σχεδόν εθνικιστικές ομάδες ένας λόγος υπέρ της ελευθερίας! Το χαμήλωμα των τόνων από τη μεριά της Αριστεράς υπό τον φόβο μην κατηγορηθεί για συνωμοσιολογία, άφησε το πεδίο ανοιχτό στην Ακροδεξιά».

Τι θα γινόταν αν είχαμε κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ;

«Δεν ξέρω πώς θα ήταν στη διαχείριση. Αυτό που αξίζει να κρατήσουμε όμως είναι ότι με τη Νέα Δημοκρατία στην κυβέρνηση υπήρχε συγκράτηση προς τα ακροδεξιά γιατί ένα σφριγηλό, συμπαγές και μεγάλο κομμάτι της ακροδεξιάς βρίσκεται πια στη ΝΔ και άρα δεν απελευθερώθηκαν στελέχη που θα έκαναν “αντάρτικο” μαζί με κάποια στελέχη της Εκκλησίας, όπως έγινε για παράδειγμα στο “Μακεδονικό”».

Από εδώ και πέρα;

«Υπάρχει ο αστάθμητος ακόμα παράγοντας της διάρκειας: κανείς δεν είναι προετοιμασμένος να κρατήσει πολύ ακόμα η πανδημία και δεν έχει γίνει καμία μακροπρόθεσμη επένδυση στο σύστημα υγείας. Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε οριακό σημείο. Η προσδοκία ότι θα ανοίξει το lockdown τον Μάιο ανεξάρτητα από το τι γίνεται στις ΜΕΘ, στο ΕΣΥ και με τους νεκρούς εγκυμονεί κινδύνους. Εάν υπάρξει κι άλλο κύμα το φθινόπωρο είναι πιθανόν να μάθουμε να ζούμε αποδεχόμενοι τις ανθρώπινες απώλειες, με ό,τι αυτό συνεπάγεται».

Βασιλική Γεωργιάδου

Η πανδημία ως πρόκληση για την Ακροδεξιά:

«Η πανδημία ξάφνιασε την Ακροδεξιά, αποτέλεσε μια πρόκληση γι’ αυτήν, καθώς δημιούργησε κι άλλους παίκτες, νέα κινήματα στα οποία συμμετείχε χωρίς να έχει τον έλεγχό τους. Στη Γερμανία μάλιστα κάποια διεκδίκησαν τον μετασχηματισμό τους σε πολιτικό κόμμα, χωρίς αυτό να έχει προχωρήσει ακόμα: η σκέψη όμως υπάρχει στους αρνητές του κορωνοϊού και του αντιεμβολιστικού κινήματος».

Γνωστική φιλαργυρία:

«Η πανδημία προσφέρεται κατεξοχήν για παραπληροφόρηση. Υπάρχει ένας κόσμος που δεν θέλει να σκεφτεί τα σύνθετα και αναζητά κάτι απλό: “Φταίει η Κίνα / ο Σόρος / οι μετανάστες / η ΕΕ” Είναι απαντήσεις εύκολες και με τον τρόπο τους οριστικές, κλείνουν το ζήτημα».

Θεσμική θεματολογία:

«Η Ακροδεξιά βρήκε αφορμή να κάνει αυτό που κάνει πάντα, να καταφερθεί εναντίον του συστήματος. Τι κάνει τώρα το σύστημα; Περιορίζει ελευθερίες. Άρπαξε την ευκαιρία η Ακροδεξιά να πάρει το μέρος των θεσμών, βρήκε νέα δεξαμενή, ένα νέο ακροατήριο».

Γιατί δεν μεγαλώνει:

«Είναι ένα χυλός η Ακροδεξιά, την βρίσκουμε παντού. Εάν την αναζητήσουμε ως αντίληψη, ως μοτίβο σκέψεων και λόγου, θα την βρούμε σε πολλές περιοχές της κομματικής αρένας. Άλλοι αυτό το ονομάζουν “κανονικοποίηση”, άλλοι “απορρόφηση”, άλλοι “επιμόλυνση”. Όπως και να το πούμε, είναι πολύ ανησυχητικό».

Η δικαίωση του παρεμβατισμού:

«Το παρεμβατικό κράτος αξιολογείται θετικότερα σε αυτή τη συγκυρία, όλοι περιμένουν κάτι από αυτό, δικαιώνοντας έτσι τον κρατικό παρεμβατισμό. Χρειαζόμαστε περισσότερο κοινωνικό κράτος και δημόσιες πολιτικές, αυτά πρέπει να στηρίξουν οι προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης».

Νίκος Σμυρναίος

Τηλεόραση:

«Την εβδομάδα της 23ης Μαρτίου 2020 ο μέσος όρος τηλεθέασης αυξήθηκε σχεδόν κατά 50%. Το παράδοξο δε με την τηλεόραση είναι ότι η έκρηξη της τηλεθέασης πήγαινε μαζί με κατακρήμνιση της εμπιστοσύνης σε αυτήν (ιδιαίτερα σε Ελλάδα και Γαλλία.) Είμαστε δηλαδή υποχρεωμένοι να καταναλώνουμε ένα πληροφοριακό υλικό που δεν εμπιστευόμαστε».

Κοινωνικά δίκτυα:

«Πολλές οι πλατφόρμες, άλλες δημόσιες, άλλες ημιδημόσιες και άλλες ιδιωτικές (διακίνηση πληροφορίας μέσω π.χ. WhatsApp). Υπάρχει σύγκρουση για τον έλεγχο της δημόσιας ψηφιακής σφαίρας μεταξύ κρατών, πλατφορμών και χρηστών. Ενδεικτικό είναι ότι το facebook έθεσε πολύ σκληρούς όρους για να επιτρέψει σε κάποιον να μιλήσει για το θέμα της πανδημίας. Και τα κράτη προσπάθησαν να βάλουν κανόνες, παράδειγμα η Γαλλία ή η Κίνα που έκανε algorithm propaganda για να απαντήσει στο επιχείρημα που διακινούνταν ότι ο ιός δημιουργήθηκε σε εργαστήριά της».

Διάσταση κυρίαρχων ΜΜΕ – social media:

«Τα μεν έδειχναν μια εικόνα ότι είμαστε όλοι μαζί σε πόλεμο, έχουμε κοινό συμφέρον να ενωθούμε και να στηρίξουμε την κυβέρνηση στα μέτρα που θα πάρει. Στα social media μεταφέρθηκαν διαφορετικές ατομικές εμπειρίες, π.χ. αυτοί που δούλευαν delivery έβλεπαν να κινδυνεύουν, ενώ άλλοι δεν κινδύνευαν. Με τον τρόπο αυτό τα social media επαναπολιτικοποίησαν την πανδημία».

Πού βρισκόμαστε σήμερα;

«Στο βασικό ερώτημα: “πού σταματά η ελεύθερη έκφραση και η θεμιτή σε μια δημοκρατία κριτική των επίσημων κρατικών πολιτικών και πού αρχίζει η προπαγάνδα και η παραπληροφόρηση;” τα όρια φαίνεται να τα θέτουν περισσότερο οι ιδιωτικές πλατφόρμες παρά τα κράτη!»

Γιατί αποφεύγουμε τον όρο fake news ως κοινότητα ερευνητών;

«Γιατί δεν είναι οριοθετημένος και εργαλειοποιείται από την Ακροδεξιά. Πρωταθλητής σε αυτό ο Τραμπ, που τον χρησιμοποιούσε εις βάρος, π.χ., των New York Times και του CNN. Πρόκειται για μια εργαλειοποίηση του όρου με στόχο την επιβολή εναλλακτικής θεώρησης των πραγμάτων».

Από πού προέρχεται η παραπληροφόρηση;

«Η έρευνα έχει δείξει ότι το μεγαλύτερο μέρος προέρχεται από πολιτικά πρόσωπα και κυβερνήσεις, κρατικές υπηρεσίες και ημιεπίσημες πηγές! Παράδοξο αλλά πραγματικό».

Τα αδιέξοδα του νεοφιλελευθερισμού:

«Ο αντιεπιστημονικός λόγος ορισμένες φορές δεν υιοθετήθηκε στην επιφάνεια, αλλά στην ουσία της κυβερνητικής πολιτικής. Ενδεικτικό το παράδειγμα της χρήσης μάσκας, στη Γαλλία και στην Ελλάδα. Έβγαιναν και έλεγαν: οι μάσκες δεν χρειάζονται. Γιατί; Γιατί δεν είχαν μάσκες. Φαίνεται οι κυβερνήσεις να βρίσκονται σε αδιέξοδο, γιατί πολύ απλά ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματα. Αρνούνται να πάρουν γιατρούς, να ενισχύσουν τα ΜΜΕ, ενώ θέλουν να συνεχίσει η οικονομία να λειτουργεί και να παράγει υπεραξία. Σε αυτές τις αντιφάσεις πατάει και ο αντισυστημικός λόγος».

Τα κύρια σημεία της μελέτης, όπως παρουσιάστηκαν από τον Κωστή Παπαϊωάννου:

Πού βρισκόμαστε σήμερα σε επίπεδο διαχείρισης της πανδημίας

Μετά την επιτυχία του πρώτου lockdown, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι στη διαχείριση κυριάρχησε η επικοινωνιακή διάσταση, γεγονός που έχει οδηγήσει σε αντιφατικές επιλογές.

Ο μεγάλος κίνδυνος

Μέρος της αξιοπιστίας του επιστημονικού κόσμου θυσιάζεται στο βωμό της επικοινωνιακής διαχείρισης και της πρόσκαιρης πολιτικής για τη δημιουργία εντυπώσεων.

Από μακεδονομάχοι → μασκομάχοι

Έπειτα από μια δεκαετία οικονομικής κρίσης και ύφεσης που συνοδεύτηκε από εντάσεις ξενοφοβικού και εθνικιστικού λόγου (ανάπτυξη αντιπροσφυγικού λόγου, Συμφωνία Πρεσπών), πολλοί από τους πρωτεργάτες πρωταγωνιστούν σήμερα στις μάχες κατά της μάσκας (σύμπτωση τόσο σε επίπεδο οργανώσεων-συλλογικοτήτων της Ακροδεξιάς όσο και σε επίπεδο προσώπων).

Για τη Χρυσή Αυγή ήταν ήδη αργά

Ο σκληρός πυρήνας του νεοναζισμού προσπάθησε να γαντζωθεί από τις αντιδράσεις στα μέτρα, ιδιαίτερα ο Λαγός, φάνηκε όμως ότι πριν τελειώσει δικαστικά, είχε ήδη τελειώσει πολιτικά.

Ο κοινοβουλευτικός Βελόπουλος

Πρόκειται για μια περίπτωση με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, αφού είναι ο μόνος αρχηγός κόμματος εντός Βουλής που αγκάλιασε τόσο ανοιχτά τις θεωρίες συνωμοσίας, συνδέοντάς τες με την ξενοφοβία. Η εκτίμηση πάντως είναι ότι ο ίδιος και το κόμμα του αποτελούν αναλώσιμα προϊόντα της συγκυρίας.

Και η Εκκλησία;

Αυτοπαγιδεύτηκε σε μεγάλο βαθμό στα δικά της αδιέξοδα. Δεν υπάρχει άλλη περίοδος τα τελευταία χρόνια που να έχει βρεθεί σε απόσταση από το λαϊκό αίσθημα, φαίνεται να άνοιξε ένα ρήγμα που δύσκολα θα το περιορίσει. Στο εσωτερικό της πάντως διατυπώνονται διαφορετικές απόψεις, με τους «άφρονες» κληρικούς να έχουν μεγάλες ευθύνες για την εξάπλωση του ιού.

Η διαχείριση εγκυμονεί ακροδεξιούς κινδύνους

Το οικονομικό και πολιτικό μοντέλο σε Ελλάδα και Ευρώπη είναι προβληματικό και η διαχείριση της πανδημίας δεν κατόρθωσε να ξεφύγει από τα στενά του όρια. Τα μέτρα ήταν κάποιες φορές αλλοπρόσαλλα, αφήνοντας χώρο για την Ακροδεξιά να αναπτύξει τον λόγο της. Στο εσωτερικό της υπάρχει κινητικότητα και το πρόσφορο έδαφος που βρίσκει στις σημερινές συνθήκες – θα πρέπει να μας προβληματίσει για το τι έπεται.