Αποστόλης Φωτιάδης
ερευνητής
φωτό: Mstyslav Chernov – πηγή: Wikimedia Commons
Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων συμπίπτει φέτος με τη μεγαλύτερη, με διεθνείς διαστάσεις, επίθεση στο νομικό κεκτημένο και την πολιτική νομιμοποίηση του θεσμού της διεθνούς προστασίας: Από τον Μάρτιο του 2020 και την αναστολή του ασύλου για ένα μήνα στην Ελλάδα, στην απόφαση των Δανών να εξαγάγουν τη διαδικασία ασύλου σε χώρα της Αφρικής, την καταδίκη της Ουγγαρίας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τη νομιμοποίηση των άτυπων επιστροφών και πίσω στο πυροτέχνημα της αναγόρευσης της Τουρκίας ως ασφαλούς τρίτης χώρα από το Ελληνικό Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου.
Οι απόπειρες αποδόμησης του πλαισίου προστασίας που θεσπίζει η Συνθήκη της Γενεύης εκδηλώνεται με εφευρετικότητα. Ωστόσο, η πραγματικά ανησυχητική διάσταση αυτών των πειραματισμών αφορά τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα: την πολιτική και ηθική αμφισβήτηση του θεσμού της διεθνούς προστασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, την ώρα που τα εργαλεία υπεράσπισής του αδυνατούν να αντιμετωπίσουν μια όλο και πιο συντονισμένη διαδικασία αποδόμησης.
Μιλώντας για συντονισμένη προσπάθεια δεν εννοεί κανείς μόνο τα ορμπανικού τύπου αφηγήματα που υποστηρίζουν ότι υπάρχει μόνο «κακή» μετανάστευση, ενώ την ίδια στιγμή η Ουγγαρία διοχετεύει μεταναστευτική εργασία σε κλάδους της οικονομίας που αναζητούν απελπισμένα εργατικά χέρια. Εννοούμε και την απόπειρα για αποδόμηση του βασικού δικαίου που υπαγορεύει το πλαίσιο μέσα στο οποίο οργανώνεται ο θεσμός της διεθνούς προστασίας.
Μικρό αλλά βασικό μέρος αυτής της αποδόμησης είναι η ηθική και νομική στοχοποίηση όσων έχουν απομείνει να υπερασπίζονται την πρωταρχική αξία της ανθρώπινης ζωής και ασφάλειας στα σύνορα, έναντι μιας πολιτικής που δεν διστάζει να την θυσιάσει. Όπως ο 57χρονος Vincenzo Partinico από τη Λαμπεντούζα, ο οποίος διώκεται στην Ιταλία επειδή «έφτασε πολύ μακριά χωρίς άδεια» στην προσπάθειά του να σώσει 24 ανθρώπους που κινδύνευαν στη θάλασσα.
Ωστόσο, η πιο νοσηρή διάσταση αυτής της διαδικασίας πραγματοποιείται στα κλειστά δωμάτια που παράγεται πολιτική.
Τον Μάρτιο του 2020 και ενώ η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής πετούσε με ελικόπτερο πάνω από την «ασπίδα της Ευρώπης», η νομική της υπηρεσία γνωμοδοτούσε σχετικά με την Κοινή Υπουργική Απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης που καταργούσε το άσυλο για έναν μήνα. Μια γνωμοδότηση που η Επιτροπή αρνήθηκε να δημοσιεύσει, απορρίπτοντας πάρα πολλά αιτήματα δικηγόρων και δημοσιογράφων έκτοτε. Έπειτα από την αναστολή ασύλου τον Μάρτιο του 2020, μια σειρά κράτη-μέλη της ΕΕ διεκδίκησαν και πέτυχαν, με τη διακριτική υποστήριξη των υπερασπιστών του «ευρωπαϊκού τρόπου ζωής», την ενσωμάτωση στην επερχόμενη πρόταση της Επιτροπής για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, που εμφανίστηκε τον Σεπτέμβριο του 2020, μια σειρά από εξαιρέσεις από το Ευρωπαϊκό κεκτημένο. Πρόκειται για νομικά τεχνάσματα που ροκανίζουν την πρόσβαση στο άσυλο και ενδεχομένως ανοίγουν παραθυράκια από τα οποία οι εισερχόμενοι πληθυσμοί μπορούν με fast track διαδικασίες να καταλήξουν εξερχόμενοι, χωρίς πολλά πολλά. Μπορεί η πρόταση να μείνει τελικά στα χαρτιά, αφού οι 27 της ΕΕ αδυνατούν να έρθουν σε συμφωνία, αλλά θα αποτελεί μια μικρή νίκη για αυτούς που θέλουν να ξεμπερδεύουν με το άσυλο.
Το περασμένο φθινόπωρο, αφού ξέσπασε ο θόρυβος για τον ρόλο της Frontex σε όσα συμβαίνουν στα εξωτερικά θαλάσσια σύνορα της ΕΕ στο Αιγαίο και την κεντρική Μεσόγειο, ο σκληρός εκτελεστικός διευθυντής της υπηρεσίας –ο οποίος προς μεγάλη αμηχανία των πολιτικών προϊσταμένων του μιλάει όλο και περισσότερο σαν πολιτικό στέλεχος παρά σαν ατσαλάκωτος μάνατζερ–, εμφανίστηκε να αμφισβητεί με περίτεχνα νομικά επιχειρήματα ότι οι άμεσες επαναπροωθήσεις στη θάλασσα αποτελούν παραβιάσεις του δικαίου για τη ναυσιπλοΐα και τη διεθνή προστασία. Συνδύαζε για αυτό την ερμηνεία διατάξεων ενός παλαιότερου (2016) ευρωπαϊκού κανονισμού για την έρευνα και τη διάσωση στη θάλασσα με μια περσινή απόφαση του Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πριν κάνεις χαρεί για την νομική ευρυμάθεια των τεχνοκρατών από τις Βρυξέλλες, καλό θα ήταν να σκεφτεί ότι αυτή είναι αποτέλεσμα μιας προσπάθειας επανερμηνείας του κεκτημένου, με πολιτική στήριξη και αρκετό παρασκήνιο.
Η φετινή Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας. Αν κάποιος προσπαθούσε να εκπέμψει σήμα κινδύνου ότι η Ευρώπη κινδυνεύει να μετατραπεί σε μεσαιωνικό φρούριο που αποκρούει τις ορδές των βαρβάρων προστατεύοντας τον πολιτισμό, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι δεν θα συγκινούνταν – ένα ικανό ποσοστό θα επικροτούσε κιόλας. Αυτή είναι δυστυχώς η πραγματικότητα. Και εκτός από τις ηθικές μομφές που αναποτελεσματικά απευθύνονται σε όσους αμφισβητούν το δικαίωμα στο άσυλο, είναι ώρα οι υπερασπιστές του να αναζητήσουν επιχειρήματα και αλλού για την υποχρέωση που έχουν συγκεκριμένες χώρες να προσφέρουν διεθνή προστασία.
Μέχρι το τέλος του 2020, 82,4 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν εκτοπιστεί βίαια από τα σπίτια τους παγκοσμίως, 48 εκατομμύρια εκτοπίστηκαν εσωτερικά, ενώ πολλά εκατομμύρια άλλοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν από τις χώρες καταγωγής τους σε τρίτες χώρες για να ζητήσουν άσυλο και προστασία, ελπίζοντας σε μια αξιοπρεπή ζωή. Ο αριθμός των αναγκαστικά εκτοπισμένων ατόμων παγκοσμίως έχει σχεδόν διπλασιαστεί από τη δεκαετία του ’90 και πιθανότατα θα αυξηθεί με ακόμη πιο ανησυχητικό ρυθμό τις επόμενες δεκαετίες, λόγω σύγκλισης παραγόντων, όπως ένοπλες συγκρούσεις και άλλες μορφές βίας.
Με αυτά τα δεδομένα αποτελεί πρόκληση ότι η ΕΕ και τα κράτη-μέλη της συγκαταλέγονται μεταξύ των κορυφαίων επενδυτών και εξαγωγέων στρατιωτικού εξοπλισμού και συναφών υπηρεσιών προς τον υπόλοιπο κόσμο, με προορισμό κυρίως τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Οι εξαγωγές όπλων από την ΕΕ (των 28) ανήλθαν στο 26% περίπου του παγκόσμιου συνόλου κατά την περίοδο 2015 έως 2019, καθιστώντας την ΕΕ συλλογικά τον δεύτερο μεγαλύτερο προμηθευτή όπλων στον κόσμο. Μέρος των εξαγωγών αυτών συστηματικά καταλήγει σε πεδία μαχών όπως η Συρία, το Ιράκ, η Λιβύη και το Ναγκόρνο Καραμπάχ, εκτοπίζοντας πληθυσμούς και διογκώνοντας τα προσφυγικά ρεύματα.
Εύκολα ερμηνεύει κανείς γιατί οργανωμένα συμφέροντα και πολιτικοί ομοτράπεζοί τους δεν θέλουν να κάνουν αυτή την κουβέντα συνδυαστικά. Μεγαλύτερη απορία όμως προκαλεί γιατί η κοινωνία των πολιτών και οι εκπρόσωποί της αδυνατούν να παρουσιάσουν τη μεγάλη εικόνα συνολικά, διεκδικώντας να αναλάβουν αυτοί που πρέπει τις ευθύνες τους. Είναι σαν να μην αναλαμβάνονται ότι η μονότονη επίκληση του ίδιου αναποτελεσματικού αφηγήματος σε καθιστά εντέλει ουσιαστικά απολιτικό.
Για να αλλάξει η ροή των πραγμάτων πρέπει να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε για τη μετανάστευση και τους πρόσφυγες. Όπως πολύ εύστοχα εξηγούσε πέρσι σε μια ομιλία της στην Αθήνα η Σάσκια Σάσσεν, δεν υπάρχει μετανάστευση, ούτε προσφυγικές ροές. Αυτά είναι περιγραφές της ανθρώπινης κατάστασης. Η γλώσσα προδίδει. Όταν μιλάμε για πρόσφυγες, ακόμα και αν δεν το καταλαβαίνουμε μιλάμε για πόλεμο, για κλιματική καταστροφή, για απουσία ευθύνης και λογοδοσίας, για διαφθορά. Σε αυτά πρέπει να αναφερόμαστε κάθε Παγκόσμια Ημέρα των Προσφύγων.
Κοινοποίηση:
