Σημείο για τη μελέτη + την αντιμετώπιση της ακροδεξιάς
Με αφορμή την Διεθνή Ημέρα μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, όπως καθιερώθηκε η 27η Ιανουαρίου, το Σημείο συγκέντρωσε 10+1 από τα σημαντικότερα βιβλία που έχουν γραφτεί για την φρίκη του Ολοκαυτώματος.
1. «Αν αυτό είναι ο άνθρωπος» Πρίμο Λέβι, Mτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα
Στις 22 Φεβρουαρίου 1944, 650 άνθρωποι στάλθηκαν στο Άουσβιτς στοιβαγμένοι σε δώδεκα τρένα για εμπορεύματα. Μόνο ο Πρίμο Λέβι και δύο άλλοι επέζησαν, έπειτα από παραμονή ενός έτους, πριν την απελευθέρωσή τους από τον ρωσικό στρατό τον Ιανουάριο του 1945. Στο στρατόπεδο ο Λέβι παρατηρεί τα πάντα, θα θυμηθεί τα πάντα, θα αφηγηθεί τα πάντα: το στρίμωγμα στους κοιτώνες τους συντρόφους που ανακάλυπταν το πρωί νεκρούς από την πείνα και το κρύο τους εξευτελισμούς και την καθημερινή εργασία, κάτω απ’ τα χτυπήματα των «Κάπος» τις περιοδικές «επιλογές» όπου ξεχώριζαν τους αρρώστους από τους υγιείς, για να τους στείλουν στο θάνατο τους απαγχονισμούς για παραδειγματισμό τα τρένα γεμάτα Εβραίους και τσιγγάνους, που οδηγούνταν με την άφιξή τους στα κρεματόρια…
Κι όμως, στην αφήγηση αυτή κυριαρχεί η πλέον εντυπωσιακή αξιοπρέπεια καμία εκδήλωση μίσους, καμία υπερβολή, καμία εκμετάλλευση των προσωπικών ταλαιπωριών, αλλά ένας ηθικός προβληματισμός πάνω στον πόνο, εξυψωμένος από ένα όραμα ζωής.
Το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος, γραμμένο το 1947, θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με θέμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μα και μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες των καιρών μας. Στην Ιταλία από τη δεκαετία του ’60 διδάσκεται στα σχολεία. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
2. «Αυτοί που βούλιαξαν κι αυτοί που σώθηκαν» Πρίμο Λέβι, Άγρα 1991
“Συνέβη, επομένως μπορεί να ξανασυμβεί: αυτή είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμε” O Πρίμο Λέβι (1919-1987) δεν εξετάζει την εμπειρία του στα ναζιστικά στρατόπεδα ως ένα ατύχημα της ιστορίας, αλλά ως υποδειγματικό γεγονός που επιτρέπει να αντιληφθούμε μέχρι πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος στο ρόλο του θύτη ή του θύματος. Ποιες είναι οι δομές της ιεραρχίας ενός απολυταρχικού συστήματος και ποιες οι τεχνικές εκμηδένισης της προσωπικότητας του ανθρώπου; Ποιες υπάρξεις κατοικούν στη γκρίζα ζώνη της συνεργασίας; Πώς κατασκευάζεται ένα τέρας; Ήταν δυνατό να κατανοήσει κανείς από τα μέσα τη λογική της μηχανής της εξόντωσης; Ήταν δυνατή η εξέγερση; Και ακόμη: πώς λειτουργεί η μνήμη μιας ακραίας εμπειρίας; Ο Πρίμο Λέβι δεν περιορίζεται στο να περιγράψει τις πλευρές εκείνες των στρατοπέδων συγκέντρωσης που παρέμειναν σκοτεινές μέχρι σήμερα, αλλά κάνει έναν απολογισμό για να αγωνιστεί ενάντια στην εξοικείωση και την αποδοχή του εξευτελισμού της ανθρώπινης ιδιότητας. Ο συγγραφέας δίνει τις απαντήσεις του σε τούτο το τελευταίο βιβλίο του για τα ναζιστικά στρατόπεδα, που λίγο πριν από το θάνατό του κλείνει την τριλογία που άρχισε με το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» και την «Εκεχειρία». (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
3. «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού», Χάννα Άρεντ, Mτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες
Ο Άιχμαν ήταν ο αξιωματούχος του Γ’ Ράιχ ο «ειδικός στο εβραϊκό πρόβλημα». Ισραηλινοί πράκτορες τον απήγαγαν από την Αργεντινή, δικάστηκε στο Ισραήλ, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε το 1961. Το πρόβλημα με τον Άιχμαν ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροί τους δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε σαδιστές, αλλά ήταν, και εξακολουθούν να είναι, φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί.
Η φιλόσοφος Χάννα Άρεντ (1906-1975) κάλυψε την δίκη του Άιχμαν για το “The New Yorker”, στο οποίο η έκθεση δημοσιεύθηκε ως μια σειρά άρθρων το 1963. Γι’ αυτή την αναθεωρημένη και διευρυμένη έκδοση του βιβλίου, η συγγραφέας πρόσθεσε υλικό που έγινε γνωστό μετά τη δίκη και έναν Επίλογο στον οποίο αναφέρεται στις συζητήσεις που προκάλεσε το βιβλίο. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
4. «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση», Ζαν Αμερύ, Μτφρ. Γιάννης Καλλιφατίδης, Άγρα
Το 1964, με αφορμή τις δίκες για τα εγκλήματα του Άουσβιτς στη Φρανκφούρτη, ο Αυστροεβραίος Ζαν Αμερύ έσπασε τη σιωπή είκοσι χρόνων, νιώθοντας επιτακτική μέσα του την ανάγκη να καταθέσει τους στοχασμούς που είχε αντλήσει από την προσωπική εμπειρία του ως θύμα και επιζών της ναζιστικής κτηνωδίας. Μαζί με τον Πρίμο Λέβι έδωσαν τον πιο νηφάλιο στοχασμό πάνω στη Σοά.Τα πέντε δοκίμια εκδόθηκαν το 1966, καθιερώνοντας τον Αμερύ ως έναν από τους μεγαλύτερους στοχαστές του γερμανόφωνου χώρου. Στα αυτοβιογραφικά του δοκίμια, αυτό που τον απασχολεί είναι μάλλον η θέση του θύματος, η οποία κατά τον ίδιο παραμένει αμετάβλητη ακόμα και μετά τον πόλεμο, σε μια εποχή όπου το δικαίωμα στην αποκατάσταση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ηχεί παράταιρο μπροστά στην ανάγκη για «υπέρβαση του παρελθόντος» κατά την πραγμάτωση του «οικονομικού θαύματος».
5.«Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι», Saul Friedlander, Πόλις, 2013
Η μεγαλόπνοη δίτομη σύνθεση του Saul Friedlander, “Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι” (που πρωτοεκδόθηκε το 1997 και το 2007) αποτελεί το νέο ορόσημο για την ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος.
Πίσω από τις μεθοδολογικές αρχές και τις αφηγηματικές επιλογές του Friedlander βρίσκεται ο διανοούμενος που αναμετρήθηκε με την εμπειρία του παιδιού που επέζησε της Shoah και ο ιστορικός που στη διάρκεια της καριέρας του συμμετείχε ενεργά στις συζητήσεις και τις διαμάχες που σφράγισαν την ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος.
Ο Friedlander θεωρεί ότι η ναζιστική ιδεολογία υπαγόρευσε τη γερμανική πολιτική καθιστώντας την εξόντωση των εβραίων αναπόσπαστο κομμάτι της και πρωταρχικό της στόχο. Δίνει έμφαση στη φυλετική, αντισημιτική ρητορική του ναζισμού και στο γεγονός ότι ο ίδιος ο Χίτλερ ενεχόταν στη λήψη όλων των σημαντικών αποφάσεων. Η αντισημιτική εμμονή, υποστηρίζει, βρισκόταν στην καρδιά του ναζιστικού ιδεολογικού σύμπαντος, ως ενοποιητικός κώδικας της φυλετικής κοινότητας και ως μέσο διαρκούς κινητοποίησης του καθεστώτος.
Ο Friedlander μέσα από την αναμέτρηση με την ατομική και συλλογική τραυματική εμπειρία, τη μακρόχρονη έρευνα και τον θεωρητικό στοχασμό επιτυγχάνει ένα αισθητικό και επιστημολογικό επίτευγμα. Μια ιστορία που ολοκληρώνεται ενσωματώνοντας την οπτική των θυμάτων, μια ιστορία που με όλες και παρ’ όλες τις εξηγήσεις και απαντήσεις της δεν εξημερώνει το παρελθόν σε μια αρεστή ερμηνεία αλλά αφήνει στον αναγνώστη μια στοχαστική απορία”. (Από το επίμετρο της Ρίκας Μπενβενίστε).
6. «Η επιλογή της Σοφί», William Styron, Ποταμός 2005
Ο Στίνγκο, ένας άγουρος εικοσάχρονος του αμερικανικού Νότου, μας πηγαίνει πίσω στο καλοκαίρι του 1947, στην πανσιόν ενός χλοερού προάστιου του Μπρούκλιν. Εκεί γνωρίζει τον Νέηθαν, έναν φλογερό Εβραίο διανοούμενο, και τη Σόφι, όμορφη και εύθραυστη Πολωνή καθολική. Ο Στίνγκο παρασύρεται προς τα ενδότερα της παθιασμένης και ολέθριας σχέσης τους εν είδει μάρτυρα, έμπιστου φίλου και ικέτη. Εντέλει, οδηγείται στον σκοτεινό πυρήνα του παρελθόντος της Σόφι: στις αναμνήσεις από την προπολεμική Πολωνία, το στρατόπεδο συγκέντρωσης και – στην ουσία του φοβερού μυστικού της – στην επιλογή της. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
7.«Αυτοί που επέζησαν, Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940», Ρίκα Μπενβενίστε, Πόλις 2014
Πριν από τον πόλεμο, ζούσαν στη Θεσσαλονίκη πάνω από 50.000 Εβραίοι. Από αυτούς, περισσότεροι από 46.000 εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα, όπου, σε ποσοστό περίπου 96%, δολοφονήθηκαν.
Το ανά χείρας βιβλίο αφηγείται ιστορίες Θεσσαλονικιών Εβραίων που σώθηκαν. Οι ιστορίες τους είναι οι εξαιρέσεις που δεν αφήνουν ούτε στιγμή να ξεχαστεί ο κανόνας. Ο κανόνας ήταν ο θάνατος. Μέσα από τεκμήρια και μαρτυρίες, παρακολουθούμε διαδρομές ανθρώπων που μοιράστηκαν κοινές εμπειρίες στα βουνά όπου διέφυγαν για να πολεμήσουν ως αντάρτες, και στα στρατόπεδα όπου υπέμειναν αμέτρητα βάσανα, αλλά επέζησαν. Τους παρακολουθούμε επίσης κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν οι δρόμοι τους παρέμειναν κοινοί ή χώρισαν, αφού άλλοι επέστρεψαν στον γενέθλιο τόπο ενώ άλλοι μετανάστευσαν.
Η εστίαση σε ομάδες ανθρώπων που είχαν κοινές εμπειρίες ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας τις δυνατότητες και τα όρια των επιλογών τους, τις προθέσεις και τα αδιέξοδα, τις αντοχές και τις παραιτήσεις τους. Η επιβίωσή τους έλαβε πολλές όψεις. Τις όψεις που συναντάμε στα πρόσωπα των ίδιων, αλλά και όλων εκείνων με τους οποίους συναντήθηκαν: τόλμη, φόβο, ανυπακοή, συμμόρφωση, καλοσύνη, μικρότητα, αξιοπρέπεια, κακία – και όλα αυτά, στον υπερθετικό βαθμό που επέβαλλαν οι ακραίες συνθήκες του πολέμου και των διωγμών. Τις όψεις, ακόμα, που προσδιόρισε η κοινωνία τους, όταν βρέθηκε παγιδευμένη στη δίνη του πολέμου, της Κατοχής και των διώξεων. Στη διαλεκτική του ατομικού με το κοινωνικό, το τυχαίο διεκδικεί επίσης ένα διόλου ευκαταφρόνητο μερίδιο. Η ποικιλία των διαδρομών “αυτών που επέζησαν” είναι κρίσιμη για να κατανοήσουμε ένα παρελθόν που δεν εξημερώνεται.
8. «Η Νύχτα», Ελί Βιζέλ, εκδ. Μεταίχμιο
Στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου πολέμου, ο Ελί Βιζέλ και η οικογένειά του στάλθηκαν από τους Ναζί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το βιβλίο αυτό είναι ένα ντοκουμέντο αυτής της κτηνωδίας: του χαμού των γονιών του, του τρόμου από τον οποίο κατάφερε να ξεφύγει, του αγώνα του για επιβίωση σ’ έναν κόσμο που τον απογύμνωσε από την ανθρωπιά, την αξιοπρέπεια και την πίστη του.
Γραμμένο σε γλώσσα λιτή, με τη ματιά του αυτόπτη μάρτυρα, η Νύχτα αποτελεί μία από τις πιο άμεσες και διεισδυτικές αφηγήσεις που γράφτηκαν ποτέ για το Ολοκαύτωμα, η οποία έχει διαβαστεί από εκατομμύρια ανθρώπους, έχει μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες, διδάσκεται σε σχολεία και πανεπιστήμια..
9. «Το Αουσβιτς όπως Το Εξήγησα Στην Κόρη μου», Wieworka Anetta, εκδ. Πολις
Στο μείζον αυτό ζήτημα, στο πρόβλημα του απόλυτου κακού, μια διακεκριμένη ιστορικός απαντά στις πολύ άμεσες ερωτήσεις της κόρης της.
Δεν θυμάμαι να μου εξήγησαν ποτέ. Νομίζω ότι την ιστορία την είχα πάντα με κάποιον τρόπο ξανακούσει. Ωστόσο, σήμερα νιώθω πως ξέρω πότε ήταν η πρώτη φορά. Πρώτη φορά, λοιπόν, άκουσα την ιστορία από τη γιαγιά μου ήταν βράδυ, και εκείνη στεκόταν δίπλα σε μια σόμπα πετρελαίου που δεν ζέσταινε αρκετά το μεγάλο ψηλοτάβανο σαλόνι. Η γιαγιά μου ήταν η καλύτερη, η πιο όμορφη, αυτή που μου έκανε όλα τα χατίρια, που μπορούσε να με κάνει καλά όταν αρρώσταινα, που ήξερε να κάνει τα πάντα για χάρη μου: να μου φτιάξει ένα ολόκληρο περίπτερο μέσα σε ένα κουτί από παπούτσια, να με πείσει να πάω στο σχολείο που μισούσα. Εκείνη, όμως, τη βραδιά μου έδινε το υλικό να ‘χω να υφαίνω εφιάλτες για μια ζωή. Δεν θυμάμαι λεπτομέρειες, μονάχα ότι “ήταν πόλεμος”, ότι “τους πήραν”, “με τρένο” -ακόμη και τα παιδιά σαν κι εμένα-, ότι “υπέφεραν πολλά”, ότι πεινούσαν κι αρρώστησαν βαριά, ότι “όταν γύρισαν δεν βρήκαν τίποτα, κανέναν”…
Δεν τα εξηγούσαν όλα τούτα στο σπίτι. Εξάλλου, δεν μιλούσαν γι’ αυτό στο σπίτι. Ίσως γιατί μιλούσαν πάντα και γι’ αυτό. Ή ίσως γιατί μιλούσαν για όλα μέσα από αυτό. Δεν μου εξήγησαν, αφού πάντα ήξερα. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
10. «Μέσα από την κόλαση των θαλάμων αερίων», Σλόμο Βενέτσια, εκδ. Πατάκη
Τρομακτική μαρτυρία η αφήγηση του Σλόμο Βενέτσια, άμεση κ χωρίς ρωγμές, επιβεβαιώνει τα λόγια του Πρίμο Λέβι: “Η σύλληψη και η υλοποίηση της ιδέας αυτών των λεγόμενων “ειδικών σωμάτων” υπήρξε το πιο δαιμονικό και σκοτεινό έγκλημα του εθνικοσοσιαλισμού. Μέσω αυτού του μηχανισμού, το βάρος του κρίματος πέρασε στους άλλους, και κυρίως στα ίδια τα θύματα”. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
11. «Άουσβιτς», Laurence Rees, Εκδ, Πατάκη
Το συγκλονιστικό αυτό βιβλίο περιγράφει την ιστορία του στρατοπέδου του Άουσβιτς, του πιο απάνθρωπου και απεχθούς θεσμού απ’ όσους δημιούργησαν οι ναζί. Μαθαίνουμε πώς το στρατόπεδο εξελίχθηκε σταδιακά από φυλακή για Πολωνούς πολιτικούς κρατουμένους στο χώρο εκείνο όπου σημειώθηκε η μαζικότερη εξόντωση ανθρώπων στην ιστορία, με θύματα περίπου ένα εκατομμύριο Εβραίους. Με αφορμή το Άουσβιτς, ο συγγραφέας εξετάζει γενικότερα το Ολοκαύτωμα. Απορρίπτει την ιδέα ότι η λειτουργία του στρατοπέδου συνιστούσε παρέκκλιση από την πολιτική των ναζί και υποστηρίζει ότι το Άουσβιτς έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο στην υλοποίηση της “τελικής λύσης”.
Το βιβλίο εξετάζει την ψυχοσύνθεση και τα κίνητρα όσων ευθύνονται για τη λειτουργία του στρατοπέδου, ενώ φιλοξενεί αποσπάσματα συνεντεύξεων με ανθρώπους που συμμετείχαν στα εγκλήματα του Άουσβιτς και μιλούν τώρα για πρώτη φορά σχετικά με τις πράξεις τους. Πολλά εντυπωσιακά στοιχεία έρχονται για πρώτη φορά στο φως, από την ύπαρξη οίκου ανοχής εντός του στρατοπέδου μέχρι την εκτεταμένη διαφθορά που επικρατούσε. Ο συγγραφέας αξιοποιεί σοβιετικό αρχειακό υλικό που ως τώρα παρέμενε απόρρητο και ανασκευάζει πολλές από τις ισχύουσες απόψεις, ενώ ταυτόχρονα θέτει μια σειρά από καίρια ερωτήματα: Γιατί οι κατεχόμενες από τους Γερμανούς χώρες δεν προστάτευσαν τους Εβραίους πολίτες τους, και γιατί οι Σύμμαχοι δεν έδρασαν πιο δυναμικά για να σταματήσουν την εξόντωση των Εβραίων όταν έμαθαν για το ρόλο του στρατοπέδου; Το βιβλίο αφηγείται μια ιστορία θανάτου, αγριότητας, θάρρους, απόδρασης και επιβίωσης, και προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να κατανοήσει πώς μπόρεσε μια τραγωδία τέτοιων διαστάσεων να συμβεί. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου.
Κοινοποίηση:
